روزنامه اتحاد ملت

  محمدرضا جوادی یگانه 

*دانشیار جامعه شناسی دانشگاه تهران

این متن قصد دارد با نگاهی به مستند «راه طی شده» و تطبیق آن با وقایع دهه شصت، ضمن نشان دادن برخی کاستی ها و مغایرت های تاریخی مستند، اولا نشان دهد که برخلاف آنچه مستند بر آن اصرار دارد، مرحوم مهندس بازرگان، علیرغم فقدان مرزبندی روشن با مجاهدین خلق، در منش و در عملکرد با آنها همراه نبوده و لذا نمی توان عملکرد مجاهدین را به پای بازرگان نوشت و ثانیا دو مدعای مهم مستند، یعنی نه ملی نه مذهبی بودن بازرگان و شائبه پیام آوری وی، دو نکته منفی و غیرمنصفانه مستند است.

**
الف) مستند راه طی شده، توسط تهیه کننده آن چنین توصیف شده است:

«روایتی پیرامون زندگی سیاسی شخصیتی پیچیده، همچون مهندس مهدی بازرگان است که به بررسی افکار و آرا او در قبل و بعد از انقلاب اسلامی می‌پردازد .در این مستند گفتگو با نزدیکان و اعضای اسبق نهضت آزادی و شخصیت‌های مطرح آن زمان به نمایش در آمده است.»

توجه به تاریخ معاصر ایران، و بویژه ابعاد کمترشناخته شده آن موضوع مهمی است که در سالهای اخیر مورد توجه قرار گرفته و از این رو باید همت جریان های انقلابی را ستود، که تهیه کتاب و ساخت فیلم و مستند را وجهه همت خود قرار داده اند و بویژه فیلم هایی چون ماجرای نیمروز و سیانور را تولید کرده اند که از یک دهه قبل و بعد از انقلاب، بیشتر و بهتر سخن می گوید.

این دو دهه، به خوبی بررسی نشده و فقدان همین بررسی ها و روایت های دقیق از آن است که باعث شده شبکه های تلویزیونی خارج از کشور مرجعیت بگیرند.

اما مستند راه طی شده، به هدف خود که بررسی «زندگی سیاسی پیچیده» مرحوم مهندس بازرگان است نرسیده و حداکثر در «بررسی افکار و آرای او قبل از انقلاب اسلامی» (و حتی نه بعد از انقلاب) مانده است، و حواشی ای را برجسته کرده که باعث شده اصل زندگی سیاسی بازرگان دیده نشود.
هدف واقعی مستند که عنوان آن نیز مرتبط با آن است، اثبات تاثیر بازرگان بر مجاهدین خلق است، که اگر همین موضوع به عنوان هدف فیلم صراحتا ذکر می شد، فیلم با مخاطب ارتباط بیشتری برقرار می کرد.

ب) همین ابتدا باید بگویم که نگارنده خود را بیشتر متعلق به انقلاب اسلامی می داند که البته مهندس بازرگان نیز بویژه در بخش های انتهایی آن انقلاب نقش موثر داشته است، ولی تنها یک بازیگر نسبتا کلیدی بوده و نه رهبر جریان.

همچنین مجاهدین خلق را خطرناک ترین و خائن ترین جریان سیاسی موجود در ایران می داند که برادرکشی آغاز کرد و تا در ایران بود دست به ترور و کشتار ناجوانمردانه جوانان و مردم این سرزمین کرد.

آنکه با دشمن این مرز و بوم متحد شد و از سلاح او برای حمله به ایران استفاده کرد و مردم بیگناه وطنش را کشت، هرگز در دل مردم ایران جایی ندارد. خیانت به وطن نه پاک شدنی است نه فراموش شدنی، و مهمتر اینکه در تاریخ ایران، خائن به وطن کم داریم و مجاهدین یکی از آنهاست.

ج) اما بخش مهمی از مستند در باره کتاب راه طی شده، غلط بودن درک نویسنده آن از اسلام و تاثیر کتاب بر مجاهدین خلق و نیز اقدامات مجاهدین (متاثر از کتاب) است.

مساله نقص شناخت بازرگان از اسلام و نیز محتوای کتاب راه طی شده، موضوعی است خارج از تخصص اینجانب.

البته این اندازه متوجه میشوم که اگر بنا به نقد درکی خارج از چارچوب دین است، اگر تعبیر وضو به نظافت صبحگاهی بازرگان خارج است، وضو «به معنای» دست و رو شستن از دنیا، که ملاقلی پور در نقد آن می گوید نیز نمی تواند چندان داخل درک سنتی از دین و احکام باشد.

فیلم اصرار دارد که مجاهدین را نوعی «انشعاب متصل» از نهضت آزادی بداند، و اقدام مجاهدین را «اصلاحات مسلحانه» می خواند، و تلاش دارد نهضت آزادی و مجاهدین را یکی کند و مجاهدین را شاخه نظامی نهضت آزادی تعریف می کند.

دلیل این انشعاب و آن رفتارهای غلط مجاهدین را هم تاثیرپذیری آنها از راه طی شده می داند. در اثرپذیری مجاهدین که شکی نیست، اما در انتساب مجاهدین به بازرگان و نقد بازرگان با خیانت های مجاهدین، جای بحث است، که به آن بیشتر می پردازیم.

د) نکته مهمی که فیلم از آن غفلت کرده، این است که بازرگان و مجاهدین، علیرغم شباهت های بسیار و تاثیر اولی بر دومی، در هر حال، با هم متفاوت هستند.

بازرگان و نهضت آزادی، با جبهه ملی و مصدق هم تفاوت دارند. اما فیلم این دو تفاوت را نادیده می گیرد و اصرار دارد که نهضت آزادی «انشعاب متصل» جبهه ملی است، حال آنکه نهضت آزادی، ابتدا مسلمان است و بعد مصدقی، و بدلیل همین اصرار بر مسلمانی است که از جبهه ملی جدا شده است. همچنین نهضت آزادی قانونگراست و به همین دلیل هم هست است که هیچگاه مانند مجاهدین خلق نشد.

نهضت آزادی و بازرگان در میانه جبهه ملی و مجاهدین خلق قرار دارد و به همین دلیل، امام خمینی در سخنرانی 25 خرداد 1360 وقتی که جبهه ملی، علیه لایحه قصاص اعلام راه پیمایی کرده بود، بر لزوم اعلام موضع نهضت آزادی از جبهه ملی تاکید دارد؛ کاری که البته نهضت آزادی نکرد، و بعدتر نیز همین موضع را علیه مجاهدین نگرفت.

امام در آن سخنرانی، مرز میان نهضت آزادی و این دو را مشخص می داند و بر اساس همین مرزبندی است که میخواهد آنها اعلام موضع کنند، و نظر ملایم بازرگان در این باره، تامین کننده نظر امام نبود.

در هر حال، این سخنان امام را بخوانید، سخنانی که در فیلم اثری از آنها نیست:

چرا حسابتان را جدا نمی کنید؟ … «جبهۀ ملی» تکلیفش معلوم است؛ آن‏ ‎‏صریحاً به ضد اسلام قیام کرده؛ اما شمایی که مسلمان هستید و هیچ گاه نمی خواهید به‏‎ ‎‏ضد اسلام قیام کنید چرا این قدر هواهای نفسانیه زیاد شده است که نمی فهمید دارید چه‏‎ ‎‏می کنید؟ چرا این قدر شیطان در نفس ماها سلطنت پیدا کرده است که چشمهای ما را کور‏‎ ‎‏کرده است و قلبهای ما را وارونه کرده است؟ بیایید حساب خودتان را جدا کنید. آیا‏‎ ‎‏«نهضت آزادی» هم قبول دارد آن حرفی را که «جبهۀ ملی» می گوید؟ آنها هم قبول‏‎ ‎‏دارند که این حکم، حکم قصاص، که در قرآن کریم و ضروری بین همۀ مسلمین است،‏‎ ‎‏«غیر انسانی» است؟ آیا این نماز شب خوانها این را قبول دارند یا نه؟ شک ندارم که قبول‏‎ ‎‏ندارند. خوب، اعلام کنید. چرا ساکت نشسته اید. مگر نهی از منکر فقط باید من را نهی‏‎ ‎‏کنید؟ (صحیفه امام، جلد 14، ص 449)

فیلم، اما، این مرزبندی را ندارد، و میخواهد بازرگان را نه با اقداماتش و نظراتش محکوم کند، بلکه میخواهد او را با مجاهدین خلق تخطئه کند، و آنچه مجاهدین انجام داده اند را به پای بازرگان بنویسد.

ه) فیلم روابط پس از انقلاب بازرگان و مجاهدین را کامل و به تمامه بیان نمی کند و تنها آن بخش ها که به نفع اوست ذکر می کند.

یک بار دقیق تر ببینیم: سرمقاله «فرزندان عزیز» مهندس بازرگان در 12 اردیبهشت 1360 روزنامه میزان، با عنوان «فرزندان مجاهد و مکتبی عزیزم» بود و نه فقط «فرزندان مجاهدم».

بازرگان در فضای ملتهب آن روزهای پیش از شروع جنگ داخلی توسط مجاهدین، و برای کاستن از تنش، هر دو را خطاب قرار می دهد:

«به هردوی شما، سازمان مجاهدین خلق و به گروهها و نهادهایی که عنوان مکتبی اختیار کرده‌اید فرزند میگویم و هر دو را برادر همدیگر میدانم؛ برادرانی که با هم قهر هستید و سخت در نزاع و باعث مسائل بحرانی حاد برای مملکت و انقلاب». مجاهدین را «فرزندان نهضت آزادی» می داند که «راه خود را پیش گرفتید، بدون آن که از خانه فرار کرده یا اخراج شده باشید» و نیروهای مکتبی و حزب اللهی را «با همه تندی و تلخی و بد خلقی که دارید از ما هستید … افکار و اعتقادات اسلامی، اجتماعی، سیاسی همه¬تان، مستقیماً یا با واسطه از تفسیرها، تعلیمات، کتاب ها و سخنرانی های امثال طالقانی، شریعتی ها (پدر و پسر)، مطهری، دکتر سحابی و من درست شده است که همگی رسما یا فکراً نهضتی بودیم. عقد ارادت و اخوت تان با روحانیت و با امام امت را ما بستیم».

در همین فضاست که امام خمینی هم 21 اردیبهشت 1360، نه روز پس از سرمقاله بازرگان، خیرخواهانه به مجاهدین نصیحت می کند که:

«برگردید و به دامن ملت بیایید و اسلحه‌ها را تحویل بدهید و اذعان کنید به اینکه ما خلاف کرده‌ایم. … من اگر در هزار احتمال یک احتمال می‌دادم که شما دست بردارید از آن کارهایی که می‌خواهید انجام بدهید، حاضر بودم که با شما تفاهم کنم و من پیش شما بیایم؛ لازم هم نبود شما پیش من بیایید». (صحیفه امام، جلد 14، ص 343)

امام و همه خیرخواهان داخل کشور همه تلاش‌شان را کردند تا آتش جنگ داخلی افروخته نشود، و به همین دلیل هم امام با مجاهدین مدارا می کرد و تلاش می کرد بنی صدر رئیس جمهور بماند، حتی پس از عزل از فرماندهی کل قوا.

امام آنقدر مدارا می کند که در جلسه ای در خرداد 1360 (به گفته دکتر جاسبی)، بی مقدمه شروع می کند به اعتراض به سران حزب جمهوری اسلامی که «شما از خدا نمي‌ترسيد؟ چرا آنقدر اختلاف ايجاد مي‌كنيد و به همديگر مي‌ترسيد؟ چرا به فكر مردم نيستيد؟ يك آن آقاي هاشمي ناراحت شدند و شروع كردن به تند صحبت كردن به امام كه ما خجالت بكشيم؟

آنقدر اين بني‌صدر عليه ما حرف مي‌زند و آبروي ما را مي‌برد شما حرفي نمي‌زنيد؟! و بعد آقاي هاشمي ساكت شدند و زدند زير گريه! امام جلسه را ترك كردند» و فردای آن روز امام بنی صدر را فرماندهی کل قوا عزل کرد. در همین فضاست که بازرگان هم آن نامه را می نویسد که از تنش کم کند. لذا شناخت روح آن زمان برای درک رفتار بازرگان لازم است، که در فیلم این روح نشان داده نشده است.

بدیهی است که همه مدارا تا زمانی است که مجاهدین دست به اسلحه نبرده بودند و برادرکشی را آغاز نکرده بودند، یعنی تا 30 خرداد 60، و پس از آن فضا عوض می شود و بعد از آن، این انتقاد به حق به بازرگان وارد است که مرزبندی روشن با مجاهدین نکرد و علیه آنها رسما و علنا موضعی نگرفت.

جالب است که در طرف مقابل هم، مسعود رجوی در شهریور 1364 توسط سعید شاهسوندی، بازرگان را که برای درمان به آلمان سفر کرده بود، تحت فشار میگذارد که یا «از من تعریف کند یا بدگویی کند، یا از جمهوری اسلامی تعریف کند و یا از آن بدگویی کند»، و در نامه ای به بازرگان، «از موضع نصیحت و خیرخواهی»! از او می خواهد که «بیائید و در این سن و سال … سیاست تبعید و مهاجرت در پیش بگیرید، همه وسائل را هم بدون کمترین چشم داشت سیاسی برایتان تضمین می کنم…. حفظ حرمت و تامین معیشت جنابعالی و هر تعداد از همراهان علی الداوم بر عهده ما خواهد بود. آقای بازرگان یادتان هست که 20 سال پیش مجاهدین از شما جدا شدند»، و نقد می کند بازرگان را که امام «از قبل شراکت امثال شما و اینکه هنوز هم حاضر به بریدن از او نیستید»، قدرت گرفته است.

ظاهرا جواب بازرگان به این نامه، که موجب عصبانیت رجوی هم شد این بود که «سلام مرا به رجوی و ابریشم‌چی برسانید و بگویید من همسرم را دوست دارم» ولی پاسخ روشن او آن بود که پس از بازگشت به ایران، نامه ای خطاب به ایرانیان مقیم اروپا (و البته رجوی) نوشت و در خواست کرد که ضمن «دوستی و خودیاری»، «ترک ستیزه و دشمنی» و «ترمیم اختلافات» برای خدمت به وطن، به ایران مراجعت کنند (کاری که بازرگان در طول زندگیش انجام داد).

بازرگان مردی در میانه ایستاده بود، میانه مجاهدین و امام، میانه جبهه ملی و حزب اللهی ها، آگاهانه هم در میانه ایستاده بود، نه از سر سازگاری یا سازشکاری، آنگونه که در مقاله سازگاری ایرانی توصیف کرده بود، بلکه نظرش بر این بود. مردی که در میانه ایستاده است و مراعات هر دو طرف را می کند، رضایت هیچ طرف را ندارد، و «باید بکشد عذاب تنهایی را».

و) البته عدم موضع گیری بازرگان علیه مجاهدین خلق قابل نقد است. اما باید توجه داشت که مشی بازرگان پیش و پس از انقلاب، هرگز با مشی مجاهدین یکی نبوده است، هر چند فیلم میخواهد با بیان چندباره سخنان رجوی این را به ما بقبولاند. بازرگان، و اعضای جبهه ملی (و بویژه جوانانشان) هر چند به جبهه نرفتند (و موضع فیلم در این باره ستودنی است، و بر یک بخش قابل نقد ملی گرایان انگشت می گذارد، البته باید پاسخ آنها را هم شنید و برخی محدودیت ها برای حضور چهره های ملی در جنگ، پس از خرداد 1360 را بررسی کرد)، ولی در کنار مجاهدین هم نبودند، و لذا نمی شود آنها را با این چوب راند. بازرگان به هر دلیل، علیه مجاهدین موضع نگرفت، درست؛ ولی مجاهد خلق هم نبود و اسلحه هم بدست نگرفت. فرق است بین اثر گذاشتن بر یک گروه و عضو یک گروه بودن.

بهتر بود در فیلم خود بازرگان نقد می شد تا آنچه «حول و حوش» بازرگان است، و یک جریان ریشه دار سیاسی، که پس از انقلاب، با شرط «بدون وابستگی حزبی» حکومت را به دست گرفت، آنقدر موضوع و موضع قابل بررسی دارد که فیلم می توانست ساعت ها در باره آن بحث کند.

ز) فیلم برای رسیدن به هدفش، تاریخ را دستکاری می کند و میان مجاهدین اولیه، مجاهدین پس از چرخش ایدئولوژیک، مجاهدین طلبکار پس از انقلاب، مجاهدین پس از جنگ مسلحانه و کشتار مردم و مسئولان از 30 خرداد 60، و مجاهدین پس از پیوستن به صدام تمایز نمی گذارد و همه را یک کاسه می کند.

فیلم گاه تاریخ را جلو می برد و نامه «فرزندان عزیز» بازرگان را که زمانی نوشته شده که مجاهدین هنوز اعلام جنگ مسلحانه نکرده بودند و در آن خیرخواهی بازرگان به چشم می خورد را به ترورهای ناجوانمردانه مجاهدین در ماه ها و سالهای بعد نسبت می دهد، و گاه تاریخ را به عقب می برد و پیشنهاد پایان جنگ پس از فتح خرمشهر نهضت آزادی را با سخنان حماسی شهیدان رجایی و چمران و بهروز مرادی پاسخ می دهد که همگی قبل از فتح خرمشهر شهید شده بودند.

ایکاش بجای فیلم های احساسی که تنها به ذائقه نسل جوان تاریخ نخوانده خوش می آید، تهیه کننده، نظر محمد درودیان و مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه را دنبال می کرد که در فاصله فتح خرمشهر (3 خرداد 61) تا عملیات رمضان (22 تیر 1361)، کسی سخن از عدم ورود به خاک عراق (که امام هم مدافع آن بود) نگفته بود و پیشنهاد پایان جنگ، ماه ها بعد داده شد. بعد از شکست عملیات رمضان که دیگر فرماندهان نظامی هم با قاطعیت قبل سخن نمی گفتند، تحلیل سیاسیون بداعت و اصالت خاصی نداشت، و پیشنهاد نهضت آزادی در آن بازه پنجاه روزه ارائه نشده بود.

ح) اما نمی توان «زندگی سیاسی» بازرگان پس از انقلاب (با توصیف تهیه کننده) را روایت کرد، و رفتارهای سیاسی او را نقد کرد، اما از مشی سیاسی او از خرداد 1360 تا مرگش سخن نگفت.

از مماشات او با مجاهدین گفت و از عدم مماشات جمهوری اسلامی با او هیچ نگفت. صحنه تعرض به بازرگان و اسلحه کشیدن بر روی صباغیان پشت تریبون مجلس، رفتار فردی موسوی تبریزی و هادی غفاری نبود که اکنون بتوان به راحتی نقدش کرد و با یک فیلم، هم بازرگان را زد و هم اصلاح طلبان را. آن صحنه که بعدا هم بارها تکرار شده و اکنون هم در مجلس رایج است، بخش بسیارقابل نقد رفتار سیاسیون پس از انقلاب است، سیاسیون حاکم که تحمل شنیدن هیچ حرف مخالفی را نداشتند، حتی شنیدن سخن نماینده ای که طبق قانون اساسی، «حق دارد در همه مسائل داخلی و خارجی کشور اظهار نظر نماید» و «در مقام ایفای وظایف نمایندگی در اظهار نظر و رأی خود کاملاً آزادند و نمی‌توان آن‌ها را به سبب نظراتی که در مجلس اظهار کرده‌اند یا آرایی که در مقام ایفای وظایف نمایندگی خود داده‌اند تعقیب یا توقیف کرد».

بازرگان از تریبون مجلس پایین کشیده شد و نه مراعات سنش را کردند و نه سابقه اش را، و وجدانی آشفته نشد و هاشمی رفسنجانی کماکان لبخند معروفش را داشت، و نظرش را که یا اعلام موضع کنید یا ساکت شوید و در جایگاه رئیس مجلس مدافع حق نمایندگان اقلیت نشد. و فیلم هیچ در این باره نمی گوید. و این عدم تحمل صدای بازرگان فقط در مجلس نبود، در اماکن و شهرهای یگر هم بود. فیلم در باره استعفای بازرگان هم چیزی نمی گوید، لابد چون نمی تواند از عمل انقلابی دانشجویان پیرو خط امام در تسخیر سفارت آمریکا تعریف کند! خط سیاسی اشان به سازندگان فیلم نمی خورد، و هیچ تعریفی نباید از آنها کرد، حتی برای زدن بازرگان!

ایکاش فیلم اندکی جانب انصاف را گرفته بود و از تحمل بازرگان هم می گفت و از منش سیاسی او پس از قدرت. و ایکاش همانگونه که سخنان مرحوم مهدوی کنی در باره مخالفت با مشی مسلحانه قبل از انقلاب، سخاوتمندانه در فیلم ارائه شده، کسی هم از انقلابیون و مسئولین در آن سالها از لزوم حق بیان مخالفین سخن گفته بود و دفاع کرده بود، و اکنون می شد آن را پخش کرد.

ط) فیلم از بازرگان نمی گوید و بازرگان را با بازرگان نقد نمی کند، بلکه به شیوه رایج روزنامه […]بازرگان را با حواشی و با اتصالات غیرمرتبط نقد می کند.

یکی از این اتصالات غیرمرتبط، نقد بازرگان با فروغی ها است. فیلم کمتر حرف محصلی در باره ابوالحسن فروغی دارد که ظاهرا تاثیر زیادی بر بازرگان داشته است و بیشتر بر جنبه های ظاهری و سیاسی این تاثیر انگشت گذاشته است و بدتر، یکی دانستن ابوالحسن فروغی و محمدعلی فروغی است و از «فروغی ها» برای نقد بازرگان استفاده کردن.

روی جلد مجله ای که ملاقلی پور از آن می خواند، شماره هشتم سیاست نامه در باره محمدعلی فروغی است و در فیلم گفته می شود که محمدعلی فروغی پس از بازگشت از اروپا، حکمت در اروپا را نوشت همانگونه که بازرگان مذهب در اروپا را نوشت (کلمه سیر در ابتدای کتاب سیرحکمت گفته نمی شود تا قافیه جور در آید)، و نتیجه می گیرد این یعنی همه چیز را در اروپا دیدن (نقدی که به محمدعلی فروغی هم وارد نیست چه رسد به بازرگان).

یا در فیلم گفته می شود ابوالحسن فروغی یکی از اعضای فراماسونی است و مرکز فراماسونی در فرانسه، و بازرگان هم به فرانسه فرستاده شده است. و این مقدمات، یعنی تلویحا بازرگان فراماسون است.

ی) فیلم برای نقد مجاهدین خلق، مبارزه مسلحانه را نقد می کند. مشخص است که انقلاب امام بر پایه مبارزه مسلحانه نیست، ولی اینگونه نقد، نقد مجاهدین صرف نیست، نقد همه گروه های مسلح قبل از انقلاب (از جمله فداییان اسلام، موتلفه و مجاهدین انقلاب) است.

انکار کلیت مبارزه مسلحانه و پرسش از اینکه «آیا اسلحه آگاهی می آورد؟ آیا اسلحه در تغییر نفس انسانها موثر است؟ آیا از پشت زدن در دیدگاه اسلامی پذیرفته است؟»، و «تفکیک دفاع رودرو یا بزن دررویی» موضوعات مهمی است که احتمالا تهیه کننده پیامدهای ورود به آن را توجه نکرده است.

یکی از مصاحبه شوندگان هم از این سئوالات تعجب می کند که در مقابله با یک ارتش دویست هزار نفری نمی توان مستقیم مقابله کرد.

در باره نظر امام خمینی نیز بر خلاف آنچه در فیلم گفته می شود، امام مبارزه روش مبارزه مسلحانه را دنبال نکرد و با آگاه کردن مردم، و مخالفت همگانی مردم، رژیم شاه را سقوط کرد، اما مبارزه مسلحانه را انکار هم نکرد. امام در 14 بهمن 57 در پاسخ خبرنگاران گفت: «من باید نصیحت کنم که دولت غاصب کاری نکند که ما مجبور شویم مردم را به جهاد دعوت کنیم. اگر موقع جهاد شد می‌توانیم اسلحه تهیه کنیم.»

و جالب این است که بازرگان از سویی متهم می شود که به شاه گفته «ما آخرین گروهی هستیم که به زبان قانون با شما سخن می گوییم» و از سوی دیگر، مبارزات مسلحانه مجاهدین خلق به پای او نوشته می شد. بالاخره بازرگان سازشکار بود یا مجاهد؟

ک) پرسش ها (و البته پاسخ ها) در فیلم، بدوی و ساده است. میان روشنفکری دینی و روشنفکری مذهبی تمایز گذاشته نمی شود (یا روشنفکری دینی اسمش هم نمی آید مبادا احدی از بینندگان گمراه شود!) و سئوالات ساده ای پرسیده می شود:

آیا با علوم طبیعی می شود وحی و قیامت را تحلیل کرد؟ کسی که درس دین نخوانده چرا در باره دین حرف می زند؟ اینکه تسخیر (هند) را طبیعی بدانیم، نشانه چه تفکری است؟ (و البته توجه به معنای لغوی کلمه استعمار هم نکنیم)؟ اثبات ولایت فقیه با آیه اولی الامر، و اینکه چرا بازرگان هم مجاهدین اولیه را شهید می داند هم رزمندگان را؟

در فیلم اندیشه بازرگان در گفتگو با کسانی نقد می شود که به اندیشمندی شهره نیستند. پاسخگویان نوعا همراهان سیاسی یا از خانواده و همدلان بازرگان هستند، نه کسانی که در اندیشه بازرگان تعمق کرده اند و ریشه های اجتماعی و نظری آن را بررسی کرده اند، یا از سرشناسان روشنفکری دینی هستند.

ل) ایکاش کارگردان اینهمه در فیلم نبود، تماشای نماز و خواب و دعای قبل از غذا و هرس کردن، و هندزفری در گوش، در حال چک کردن موبایل (لابد برای پیدا کردن سئوالات مناسب برای پرسیدن از طرف مقابل) خیلی دلپذیر نیست و حواس مخاطب را پرت می کند، و البته سئوالات ساده اش. حتی در آنجا که دیگری در حال پاسخ است، باز هم در آئینه ملاقلی پور را می بینیم. و ایکاش فیلم بر تصاویر بدوی و ساده مانند اتصالات موتورخانه تاکید نمی کرد، برای شیرفهم کردن مخاطبان، اگر منظور کارگردان تاکید بر کارخانه صافیاد نباشد!

و ایکاش کارگردان در فیلم، علاوه بر تصویر خود، سخنان خود را هم حذف می کرد، و فیلم را با تعاطی نظرات متفاوت جلو می برد، و اشکالات بجای خود کارگردان، توسط دیگران مطرح می شد و ایکاش کارگردان بجای اینکه سئوالات خود را مخفیانه و در غیاب افراد طرح کند، در حضور خود آنها مطرح می کرد، و پاسخ می گرفت (یا نمی گرفت، مانند عدم حضور اعضای جوان نهضت آزادی در جبهه)، و نتیجه گیری به مخاطب واگذار می شد.

م) در انتها، به گمان من آنچه در فیلم راه طی شده مهم است، آن است که فیلم در نقد بازرگان انصاف را رعایت نمی کند. اول اینکه او را نه ملی می داند و نه مذهبی: «نه کاملا ملی بود نه کاملا مذهبی، چون هم سیاست را از دریچه اروپا میدید و هم اسلام را از دریچه مسیحیت».

آن که «سیاست را از دریچه اروپا می داند»، مسئول خلع ید انگلیسی ها از نفت ایران می شود و پشت میز رئیس انگلیسی شرکت نفت می نشیند و به گفته خود بازرگان که در فیلم هم آمده، با کارشناسان ایرانی، نفت را اداره می کند. از انصاف بدور است به چنین فردی، برچسب بزنیم که همه چیز را در اروپا می داند. بازرگان استفاده از تمدن غرب را مناسب می داند، اما آیا این مساوی است با اینکه «همه چیز را از دریچه اروپا می بیند»؟

دوم و البته بی انصافی بزرگ فیلم، در نسبت دادن ادعای پیامبری (یا پیام آوری، فرقی نمی کند) به بازرگان است. ملاقلی پور در فیلم می پرسد که «شائبه ای برای خودم ایجاد شده، چون کتاب راه طی شده را در چهل سالگی نوشتند، مهندس بازرگان آیا این احساس را کرده که در چهل سالگی آیا ممکنه مثل پیامبر که کتابی را بیاره و پیام آور باشه؟»، و فیلم این شائبه و ادعای «دیدن اسلام از دریچه مسیحیت» را در باره کسی ایجاد می کند که روزانه قران خواندنش ترک نشد و به گفته امام نماز شب خوان بود.

اخلاق از سیاست مهمتر است، و در این فیلم انصاف مراعات نمی شود. نقد کنید، آنچه باید نقد کنید، نقد کنید، و نه آنچه به او ربطی ندارد. نگاه کنید به نامه امام به آقای محتشمی در نقد نهضت آزادی که هر چه می گوید نقد نهضت آزادی است و نه حواشی کم ارتباط. فراماسونی نسبتی با بازرگان ندارد، و مجاهدین اگر متاثر از بازرگان و حتی فرزندانش باشند، باز هم رفتار و منش بازرگان از آنها فاصله داشت. لا ترز وارزه ورز اخری.